Tęskniłyśmy za przyszłością.
Margaret Atwood, Opowieść podręcznej
Serial Opowieść podręcznej na podstawie książki Margaret Atwood ukazał się w momencie, kiedy wolność i niezależność kobiet w zachodnich społeczeństwach (znów) zostały zagrożone. Po raz kolejny uświadamiamy sobie, że dotychczasowe przywileje kobiet, a przede wszystkim ich prawo do samostanowienia, nie są raz na zawsze wywalczone, ale podlegają nieustannej negocjacji z panującą koniunkturą polityczną.
„Samiec, twój wróg” – krzyczały kobiety w filmie Seksmisja (1983) Juliusza Machulskiego. I choć w tamtejszej wizji przyszłości to one miały się całkiem dobrze, w przeciwieństwie do mężczyzn, którzy (prawie) całkowicie wyginęli, ich porządek upadł z powodu znacznie groźniejszego wroga – biologii. U Margaret Atwood w Opowieści podręcznej, która ukazała się w 1985 roku, kobiety zostały ubezwłasnowolnione, a ich życie zredukowane do pełnienia kilku wyznaczonych odgórnie funkcji: żony, gospodyni domowej, nadzorczyni, wreszcie „podręcznej”, czyli kogoś w rodzaju surogatki mającej urodzić dziecko wybranemu przedstawicielowi władzy (czyli komendantowi) i jego niepłodnej żonie. Istnienie podręcznych sprowadza się wyłącznie do ich zdolności rozrodczych. I choć są bardzo cenne dla społeczeństwa dotkniętego bezpłodnością, odebrana jest im podmiotowość – funkcjonują jako niewolnice zmuszane do czynności prokreacyjnych. Podręczne dosłownie zostają pozbawione tożsamości – nie wolno im używać swojego prawdziwego imienia, lecz otrzymują „nazwę” pochodzącą od imienia komendanta, u którego obecnie przebywają. Jeśli zdołają urodzić żywe i zdrowe dziecko, wtedy – niczym zużyty i już niepotrzebny przedmiot – opuszczają obecny dom, oddelegowane do nowej, bezdzietnej pary. W 2017 roku stacja Hulu wyemitowała serialową ekranizację Opowieści podręcznej, z Elizabeth Moss w tytułowej roli, przypominając tę wciąż aktualną książkę Atwood[1].
Kadr z serialu Opowieść podręcznej (2017)
Nowy porządek
Akcja Opowieści podręcznej rozgrywa się w niedalekiej, lecz bliżej nieokreślonej przyszłości, w Republice Gilead, będącej spełnieniem koszmaru o przejęciu rządów w Stanach Zjednoczonych przez fundamentalistów religijnych. Nazwa państwa pochodzi ze Starego Testamentu od górzystego regionu leżącego na wschód od Jordanu. Jego restrykcyjne prawo opiera się na zasadach rządzących w Biblii – starotestamentowe wersety stają się obowiązującą konstytucją. Ustrój jest skrajnie patriarchalny, a w zhierarchizowanym społeczeństwie panuje paternalizm. Najwyższą władzę w kraju sprawują tak zwani Komendanci, na wzór religijnych patriarchów. To im podporządkowane są kobiety, podzielone według funkcji: Żony (zajmują najwyższą pozycję, są najczęściej bezdzietne), Marty (od biblijnej Marty, będącej wzorem zapobiegliwej gospodyni, są „gospożonami”, czyli służącymi prowadzącymi domy komendantów), Ciotki to strażniczki nadzorujące Podręczne – te ostatnie zaś powielają los niewolnicy Bilhy z Księgi Rodzaju, która została oddana przez bezpłodną Rachelę jej mężowi Jakubowi w celu poczęcia dziecka. Tymczasem kobiety „nieużyteczne” dla systemu – stare, chore, niepłodne lub z wywrotowymi poglądami – zsyłane są do Kolonii, gdzie czekają je wyczerpujące prace i śmierć. Do identyfikacji każdej z grup służą odpowiednie stroje w określonych kolorach: Żony noszą niebieskie suknie (w serialu są zielone), Marty szare fartuchy, Ciotki brązowe uniformy, zaś Podręczne czerwone habity, a ich głowy nakrywają białe „skrzydła” przypominające zakonny czepek.
(…)
Kadr z serialu Opowieść podręcznej (2017)
Jej historia
Hélène Cixous w eseju Śmiech Meduzy z 1976 roku twierdziła, że kobieta powinna pisać kobietę, a mężczyzna mężczyznę[2]. Zachęcała więc autorki, aby pisały w nowy sposób o swoich osobistych doświadczeniach, używając obrazów ciała i oddając stany emocjonalne, tak jak robi to Atwood. Twórczość kanadyjskiej pisarki, od lat wymienianej jako kandydatka do literackiej Nagrody Nobla, często bywa określana jako feministyczna, bo cechuje ją uwrażliwienie na sprawy i interesy kobiet oraz powierza narrację bohaterkom – kobiecemu punktowi widzenia. W Opowieści podręcznej Atwood przedstawiła dystopijne państwo powstałe na gruzach dawnych Stanów Zjednoczonych z perspektywy ubezwłasnowolnionej obywatelki. Uczyniła narratorką jedną z podręcznych, trzydziestotrzyletnią Fredę. Symbolicznie oddała jej głos, aby mogła snuć osobistą opowieść o koszmarnej rzeczywistości i przeszłości, w której żyła „normalnie”. W świecie, gdzie kobiety nie mogą posługiwać się słowem pisanym, pozostaje pamięć i przekaz ustny:
Jestem uciekinierką z przeszłości i jak każdy uciekinier rozpamiętuję obyczaje i nawyki z życia, które porzuciłam lub zostałam zmuszona porzucić, i to wszystko, z tego miejsca, wydaje mi się dziwaczne, a mój stosunek do tego obsesyjny[3].
Pierwszoosobowa narracja powieści, która została przeniesiona także do serialu poprzez zastosowanie voice-over, jest achronologiczna, fragmentaryczna i kalejdoskopowa. Freda (w literackim oryginale i serialu Offred) miesza teraźniejszość z przeszłością, a jej opowieść poddana jest logice wspomnień. Pełno w niej flashbacków, retrospekcji i reminiscencji. Narratorka ma też skłonność do konfabulacji i przedstawiania różnych wersji wydarzeń w zależności od swojego stanu emocjonalnego. Ten typ narracji, będący odbiciem szoku oraz dezorientacji bohaterki w nowej rzeczywistości, można scharakteryzować, powołując się na Cixous:
Jej mowa, nawet „teoretyczna” czy polityczna, nigdy nie jest ani prosta, ani linearna, ani obiektywizująca, ona w historię wciąga swoją historię[4].
Czas opowieści nie jest odmierzany przez tradycyjny kalendarz, lecz fizjologię kobiecego ciała związaną z płodnością. Powieść zawiera siedem rozdziałów zatytułowanych „Noc”, co wskazuje na porządek lunarny, przypisany cyklom menstruacyjnym. Raz w miesiącu odbywa się Ceremonia, której celem jest zapłodnienie podręcznej. Następną fazę stanowi oczekiwanie na poród ciężarnej.
Dla Fredy snucie opowieści staje się strategią przetrwania. Ma charakter terapeutyczny – chroni przed utratą tożsamości i ocala od zapomnienia straconych bliskich (męża, córkę, matkę i przyjaciółkę). Dla Margaret Atwood pisanie jest aktem wiary, ale także aktem nadziei, że będzie lepiej, niż jest. Na końcu powieści pojawia się fikcyjny komentarz historyczny, w którym eksperci badający okres gileadzkiego reżimu traktują opowieść podręcznej, „cudem” zachowaną na taśmach jako bezcenne świadectwo czasów – „herstory”.
(…)
Cały artykuł dostępny we„Fragile” nr 3-4 (37-38) 2017.
Przypisy:
[1] Sama pisarka pojawia się jako cameo w pierwszym odcinku serialu. Występuje w roli strażniczki w ośrodku dla podręcznych.
[2] H. Cixous, Śmiech Meduzy, przeł. A. Nasiłowska, w: A. Nasiłowska (red.), Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, Warszawa 2001, s. 170.
[3] M. Atwood, Opowieść podręcznej, przeł. Z. Uhrynowska-Hanasz, Warszawa 2017, s. 271.
[4] H. Cixous, dz. cyt., s. 174.
Dodaj odpowiedź
