Improwizowana czy konwencjonalna? Komedia dell’arte jako gatunek heterogeniczny

0
848

Po kilku latach przerwy od ukazania się ostatniego polskiego opracowania dotyczącego komedii dell’arte, pojawiła się książka niezwykle cenna merytorycznie – Komedia dell’arte Moniki Surmy-Gawłowskiej. Żadne z poprzedzających ją komentarzy nie pochylało się nad problemem tej formy teatralnej z taką wnikliwością i pietyzmem, jak czyni to autorka omawianej monografii. Już we wstępnie badaczka pisze:

„W dziejach teatru europejskiego nie ma bodaj drugiego zjawiska tak bardzo obciążonego bagażem błędnych wyobrażeń i interpretacji, jak komedia dell’arte. W obiegowej opinii funkcjonuje ona jako oparty na beztroskiej improwizacji teatr, w którym aktorzy noszą maski, robią salta i zmuszają widownię do śmiechu niewybrednymi gagami”[1].

Następnie przedstawia swoje propozycje, w jaki sposób ten gatunek powinien być rozumiany zarówno przez badaczy, jak i odbiorców. Według Surmy-Gawłowskiej, „komedia dell’arte powinna być postrzegana jako synonim teatru: różnorodnego, podlegającego ewolucjom i metamorfozom, raz opartego na tekście, innym razem niemal od niego niezależnego, performerskiego, eksperymentalnego”[2]. Badaczka słusznie rozpoczyna swój wywód od przybliżenia faktów i mitów w dzisiejszym namyśle nad opisywanym gatunkiem. Ponadto już we wstępie podkreśla potrzebę nowego spojrzenia na omawianą formę teatralną, która wydaje się być niejako spychaną na margines dyskursu teatrologicznego. Oczywiście, w ostatnich dziesięcioleciach w Polsce powstało lub zostało wydanych wiele rzetelnych opracowań tematu (np. Nicoll, Miklaszewski, Żaboklicki, Dygul). Mimo to, w przeciągu kilku ostatnich lat najbardziej wzmożone zainteresowanie komedią możemy zauważyć wśród anglojęzycznych badaczy. Tu wymienić trzeba przede wszystkim: O. Cricka, J. Chaffee, J. Rudlin, M. A. Katritzky – autorów w Polsce (a szkoda!) nietłumaczonych.

Praca ta stanowi nowe ujęcie tematu, z którym mierzyło się już wielu. Surma-Gawłowska niezwykle wprawnie operuje wybranymi i skompletowanymi na potrzeby publikacji, materiałami źródłowymi, które dopełniają założenia i tezy podjęte przez badaczkę w książce. Precyzja oraz niezwykła przenikliwość w formułowaniu przez nią sądów, świadczą o niebotycznym wysiłku gruntownego przestudiowania tematu oraz wieloletnim warsztacie badawczym, popartym niezwykle ważnymi w badaniach nad kulturą włoską w Polsce publikacjami (Historia teatru i dramatu włoskiego, La ricezione della Commedia dell’Arte nell’Europa centrale, 1568-1769. Storia, testi, iconografia).

Struktura recenzowanej książki obejmuje trzy części opatrzone wstępem autorki, w którym prezentuje ona stan dotychczasowych badań, a także pokaźny spis ilustracji i opracowań naukowych. Autorka płynnie przechodzi od przybliżenia etymologii terminu „komedia dell’arte”, przez wieki przemian gatunku, reformę Goldoniego, do funkcjonowania komedii w teatrach światowych oraz we współczesnym obiegu społecznym i naukowym. Osobny rozdział badaczka poświęciła na przybliżenie pochodzenia gatunku oraz prześledzenie jego ewolucji oraz konceptualizację pojęcia „komedia dell’arte”. Powołując się na jego etymologię wywiedzioną z języka starowłoskiego, Monika Surma-Gawłowska uważa, że pierwszy człon terminu „komedia dell’arte” należy traktować jako określenie na dzieło teatralne jako takie[3]. Obowiązująca dziś powszechnie interpretacja jego drugiej części, zakłada, że „arte oznacza to, co w elżbietańskim języku teatralnym znaczyło quality, a co dzisiaj rozumie się jako «profesję»[4]”. Po takim rozpoznaniu, komedia dell’arte będzie oznaczała „teatr zawodowy”[5]. W świetle tych refleksji zasadne wydaje się stwierdzenie, iż takim teatrem można nazwać każdą instytucję, która zrzeszając wokół siebie aktorów, zarabia na siebie wystawianymi przedstawieniami.

Swoje rozważania badaczka rozpoczyna od nakreślenia panoramy XVI-wiecznego teatru włoskiego. Szczególnie pochyla się nad kwestią teatrów, które dziś nazwalibyśmy ulicznymi, a mianowicie prezentującymi się przede wszystkim na włoskich placach targowych – szczególnie weneckich.

Ponadto, w pierwszym rozdziale autorka dokonuje niezwykle interesującej analizy struktury pierwszych zawodowych zespołów komediowych. Odnajdziemy tu między innymi rozdział poświęcony miejscu kobiet na scenie (o których niewiele wspominali poprzedni badacze). Pochyla się także nad przybliżeniem popularnych ówcześnie tras teatralnych, nie tylko po Włoszech, ale także całej Europie oraz związanych z nimi komponentów. Tu również dołączony został rozdział poświęcony komedii dell’arte w Polsce.

W drugiej i według mnie zasadniczej części książki Surmy-Gawłowskiej, autorka poświęca wiele miejsca poetyce przedstawień oraz jej elementom konstytutywnym. Wśród tych ostatnich badaczka wymienia m. in. maskę, lazzi, scenariusz oraz typy sceniczne (np. Arlecchino, Zanni, Capitano, Innamorati, Padri). Tu także, znajdują się szczególnie interesujące uwagi na temat publiczności, sal teatralnych, scenografii, dodatkowej oprawy i kształtu wystawianych przedstawień, a także ich ram i założeń repertuarowych im towarzyszących. Warto bowiem zauważyć, że na przestrzeni kilku stuleci, przedstawienia wpisujące się w nurt dell’arte będą służyły już nie tyle improwizacji, co zaczną być warsztatowo przygotowywane na światowych scenach teatralnych. Weźmy chociażby takiego Arlecchina Strehlera, który z jednej strony służy improwizacji, z drugiej został „wciśnięty” w pewne obowiązujące ramy i standardy przedstawień, a tym samym uległ zinstytucjonalizowaniu. Jak we fragmencie recenzji dołączonym do tej pozycji wydawniczej pisze Dorota Kozicka: „Sposób, w jaki udało się autorce pokazać komedię dell’arte, pozwala na równoczesne postrzeganie jej zasadniczych, gatunkowych cech oraz niepowtarzalności poszczególnych improwizacji; a także – scenicznej specyfiki tego teatru oraz jego historycznego i społecznego zakorzenienia”.

W trzeciej części książki, porównywalnej pod względem objętości do dwóch poprzednich, autorka zamieściła antologię teksów. Znaleźć tu można między innymi najwcześniejszy dokument-kontrakt (z 1545 roku) poświadczający ustanowienie pierwszego zespołu komików, opis improwizowanego spektaklu z 1568 roku czy listy zawierające pierwsze wzmianki o komedii dell’arte we Włoszech. Nie brak także fragmentów traktatów: O sztuce scenicznej, zwykłej i improwizowanej, Owoce nowoczesnych komedii i uwagi dla tych, którzy je grają oraz przykładowych prologów.

Częstokroć dokumenty te autorka przytacza w języku oryginalnym, opatrując odpowiednim komentarzem. Ponadto całość okraszona została fantastycznymi zarówno kolorowymi, jak i czarno-białymi ilustracjami, rycinami i materiałami źródłowymi. Pośród nich odnaleźć można pochodzące ze zbiorów Museo Internazionale della maschera Amleto e Donato Sartori przedstawienia charakterystycznych dla gatunku masek oraz pochodzące z Muzeum Narodowego w Sztokholmie – reprodukcje drzeworytów z XVI wieku przedstawiające sceny z komedii dell’arte z albumu Recueil Fossard.

Przyznać trzeba, że publikacja została wydana w sposób niezwykle staranny, a zbiór materiałów ikonograficznych jest imponujący. Na jej korzyść przemawia również bogata bibliografia przedmiotu. Wszystkie wymienione powyżej walory omawianej monografii świadczą o dbałości autorki o spójność przeprowadzonego wywodu. Jedynym zarzutem, który można by wysunąć pod jej adresem, jest fakt, iż choć we wstępie do monografii, zwraca ona uwagę na kluczową rolę widzów – gustu publiczności, kształtującego rozwijający się gatunek sceniczny, w toku dalszej narracji poświęca im niewiele miejsca Jest to według mnie wątek niesłusznie nierozwinięty, a zapewne niezwykle interesujący w kontekście badań nad komedią dell’arte właśnie. Nie dysponujemy dotychczas badaniami wpływu publiczności na rozwój tego gatunku (co bez wątpienia miało miejsce), a przeanalizowanie go pozwalałoby być może na podjęcie próby ponownego zredefiniowania go i wzbogacenia dotychczas prowadzonych badań. Mimo tego niedomówienia, obszerna, czterystustronicowa rekonstrukcja linii rozwoju oraz analiza zagadnienia pozwoliła autorce na syntetyczne, a przy tym niezwykle szerokie spojrzenie na komedię dell’arte, co czyni tę książkę niezwykle cennym uzupełnieniem dotychczasowych badań w tym zakresie.

 

Monika Surma-Gawłowska, Komedia dell’arte, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2015.

 

Przypisy:

[1] M. Surma-Gawłowska, Wstęp, w: taż, Komedia dell’arte, Kraków 2015, s. 11.
[2] Tamże, s. 16.
[3] Tamże, s. 11.
[4] A. Nicoll, W świecie Arlekina: Studium o komedii dell’arte, przeł. A. Dębnicki, Warszawa 1967, s. 26.
[5] Zob. M. Surma-Gawłowska, dz. cyt., s. 11.

 

Bibliografia:

1. A. Nicoll, W świecie Arlekina: Studium o komedii dell’arte, przeł. A. Dębnicki, Warszawa 1967.
2. M. Surma-Gawłowska, Wstęp, w: taż, Komedia dell’arte, Kraków 2015.

 

Warning: Trying to access array offset on value of type bool in /usr/home/sohaus2/domains/fragile.net.pl/public_html/wp-content/themes/rubik/inc/libs/single_core.php on line 656 Warning: Trying to access array offset on value of type bool in /usr/home/sohaus2/domains/fragile.net.pl/public_html/wp-content/themes/rubik/inc/libs/single_core.php on line 657 Warning: Trying to access array offset on value of type bool in /usr/home/sohaus2/domains/fragile.net.pl/public_html/wp-content/themes/rubik/inc/libs/single_core.php on line 658

Dodaj odpowiedź