Żart ma wiele twarzy. Cyniczny realizm w perspektywie prac Fang Lijuna, Yue Minjuna i Zhang Xiaoganga

Zhang Xiaogang, bez tytułu, seria Bloodlines, 1997. Własność: Ulli Sigg, materiały prasowe MUMOK Wiedeń.

Pojęcie cynicznego realizmu narodziło się w Chinach na początku lat 90., w czasach dynamicznych zmian związanych z rozwojem gospodarczym i społecznym kraju. Obok politycznego popu jest to jeden z najbardziej rozpoznawalnych nurtów reprezentujących Państwo Środka na arenie międzynarodowej. Nie tylko poprzez charakterystyczne i łatwo zapadające w pamięć obrazy, ale również dzięki rekordowym sumom, jakie pojedyncze dzieła uzyskują na kolejnych aukcjach sztuki. Warto przyjrzeć się temu zjawisku bliżej i zastanowić się, co tak naprawdę kryje się za tym pojęciem i dlaczego ciągle wzbudza ono tak wiele kontrowersji?

CYNICZNY REALIZM?
Termin cyniczny realizm został po raz pierwszy użyty na początku lat 90. przez chińskiego krytyka i kuratora Li Xiantinga i odnosił się do serii prac Fang Lijuna. Kurator użył go, by wyrazić atmosferę, jaką odnalazł w obrazach artysty. Pojęcie to na dobre przylgnęło do jego sztuki i zostało przyporządkowane innym twórcom, którzy w swoich pracach wyrażali podobną ekspresję – kpinę, obojętność, dystans czy gorzką ironię. Wszyscy oni¹ urodzili się w latach 60. i w dorosłość weszli po śmierci Mao i zakończeniu Rewolucji Kulturalnej. Po odbyciu edukacji artystycznej² w latach 80. często pozostawali poza mainstreamem działań Ruchu ’85^3. Ich prace nie przystawały do awangardowych nurtów – zarówno poprzez formę jak i treść, którą wyrażały. Plasują się wręcz po przeciwnej stronie przywiązania do ideologii, perspektywy czy światopoglądu jednostki. Nie wpisują się także w obszar mocnej krytyki konsumpcjonizmu, którą podjęło młodsze od nich pokolenie urodzone w latach 70., dorastające w socjalizmie z ludzką twarzą oraz korzystające z dobrodziejstw konsumpcji świata zachodniego. Artyści z kręgu cynicznego realizmu wyrażają się poprzez wielkoformatowe płótna. Tła utrzymane są w jednolitych, najczęściej monochromatycznych tonach, gdzie na pierwszym planie występują mocno zarysowane postaci. Na tych paru elementach kończy się podobieństwo formalne między poszczególnymi artystami. Każdy z nich wypracował sobie inną formę przekazania tego, co kryje w sobie hasło popi.

Yue Minjun, bez tytułu, 1998. Dzięki uprzejmości: chinesecontemporary.com

CZY DA SIĘ ROZPOZNAĆ CYNICZNY REALIZM?
Termin cyniczny realizm przez niektórych krytyków dookreślany jest przez wyraz 4. Słowo to, stosowane w kulturze popularnej, można przetłumaczyć jako żart, grubiaństwo, „zostać wrobionym w coś” lub też użyć w określeniu osobowości – obibok, próżniak, łobuz, włóczęga. Tacy właśnie zdają się być bohaterowie cynicznych artystów. Ludzie, którzy stanowią ogół, a więc są nijacy, neutralni, stanowiący jednolitą masę. Ciągle jeszcze nieprzystosowani do nowej rzeczywistości i mocno od niej odstający. Ludzie, którzy nie doświadczają dynamicznego rozwoju i zachłannego podążania za tym, co zachodnie. Jednocześnie mają ciągle w pamięci okres rządów Mao, który traktują z perspektywy czasu już jako dziedzictwo pewnej tradycji. W lustrze cynicznego realizmu prototypy bohaterów stają się karykaturami samych siebie. Ich obraz jest nierealny, wręcz zniekształcony do granic możliwości. Przybierają wyraz albo nienaturalnej radości, albo przeraźliwego smutku lub też dziwnej obojętności i znużenia, bez jakiegokolwiek wyrazu. Tym sposobem artyści pozwalają sobie na słodko-gorzki żart z przemian, jakim uległo chińskie społeczeństwo od początku lat 90. W niektórych przypadkach dotykają delikatnych i niewygodnych punktów, tak jakby poprzez niepoważną formę próbowali poruszyć poważne tematy. Trafnie zauważyła Karen Smith: „Kpiny artystów ze świata obrazowały ich sceptycyzm i brak zaufania do kategorii takich jak modernizacja, zaawansowanie i reforma”5. W przeciwieństwie do politycznego popu, cyniczny realizm nie posiada w sobie mocnego potencjału krytycznego. Czysto polityczny kontekst w pracach nie jest najistotniejszy i występuje zazwyczaj jako marginalne tło, dopowiedzenie i zamknięcie całości. Cyniczny realizm nie wystawia jednoznacznej opinii, lecz tak jak w żarcie – puentę należy odkryć lub po prostu ją wyłapać. Samo określenie realizm w nazwie nawiązuje do tradycji artystycznej, z której wyrośli wszyscy twórcy. Przedstawiciele omawianego nurtu byli kształceni w duchu realizmu socjalistycznego, który miał być najlepszą formą wyrażenia założeń Rewolucji Kulturalnej. W swoich późniejszych, niezależnych pracach wybierali postawę, będącą wypadkową dwóch przeciwstawnych sił. Nie negowali całkowicie siły propagandy, ale wybierali dogodne zabiegi artystyczne z realizmu. Minimalne użycie koloru, grube nakładanie farby czy mocno dookreślony plan pierwszy, wzmacniały siłę wyrazu. Tym samym w obrazach cynicznych realistów udało się uzyskać jasną i jednoznaczną ekspresję przedstawień, wzbogacając ją dodatkowo o efekt balansujący na granicy karykatury.

Cały artykuł dostępny w wersji papierowej „Fragile”  nr 2 (8) 2010.

¹ Artyści tacy jak: Geng Jiangyi, Liu Xiaodong, Yang Shaobin, Yue Minjun czy Zhang Xiaogang.
² Najczęściej z malarstwa, które nawet po zakończeniu się Rewolucji Kulturalnej nadal wiodło prym na Akademiach, przeważnie kontynuując nurt realistyczny.
³ Zdarzało się, że artyści ci włączali się w akcje lub wystawy organizowane przez awangardę, jednak miało to charakter jednorazowy lub wzmacniający działania pozasystemowe. Mianem Ruch 85 określa się nurt działań awangardowych, który rozpoczął się po końcu Rewolucji Kulturalnej na terenie całych Chin, z apogeum w roku 1985.
⁴ Karen Smith używa nazwy bopi, patrz: K. Smith, Nine Lives. The Birth of Avant-Garde in New China, Zurich 2005, s. 158.
⁵ Tamże, s. 161.